Das Reformationsbüchlein des Johannes Honterus von 1543

Die "Reformatio ecclesiae Coronensis ac totius Barcensis provinciae" wurde von dem bedeutenden Reformator der Siebenbürger Sachsen, Johannes Honterus (1498-1549), verfasst. Das Büchlein erschien 1543 zunächst in einer lateinischen Fassung, wurde aber sehr bald durch den Hermannstädter Ratsschreiber Lukas Trappolder ins Deutsche übersetzt, und fand unter dem Titel: "Reformationsbüchlein für Kronstadt und das Burzenland" auch außerhalb Kronstadts in vielen sächsischen Städten Anklang.
Es gelangte über den Hermannstädter Pfarrer Mathias Ramser zur Begutachtung an die Wittenberger Reformatoren. Die Reformatoren lobten die Schrift; Melanchthon veranlasste sogar eine Neuausgabe mit einem eigenen Vorwort in Wittenberg, und Luther schrieb an Mathias Ramser, nach Teutsch (1921) zitiert, wie folgt zurück:

"Alles, was du mich fragst, findest du in diesem Büchlein besser, als ich es dir schreiben kann. Denn es gefällt mir sehr, daß so gelehrt, rein und gläubig geschrieben ist. Daher lies dieses Büchlein und setze dich ins Einvernehmen mit den Dienern der Kronstädter Kirche, sie werden dir die besten Mithelfer für die Verbesserung deiner Kirche sein. Denn sie sind in dem Büchlein fleißig der Einrichtung unserer Kirche gefolgt, auf das und auf die ich dich hinweise."

(Der Text ist im Folgenden in der Fassung nach Joseph Dück von 1845 wiedergegeben).


Text:


REFORMATIO

Ecclesiae Coronensis


ac

totius Barcensis provinciae.



M.D.XLIII.






Omnibus Piis Lectoribus Gratia et Pax Christi
multiplicetur.


Quantis errorum tenebris hactenus per antichristum involuta fuerit christiana religio, et quam gravibus traditionibus hominum oppressum fuerit salutare praeceptum Dei, praeter infelicem multorum experientiam, variis doctissimorum virorum scriptis abunde testatum est, ac tanta librorum copia omnibus poene orbis angulis obtrusum, ut nemo post hac excursationem inscitiae suae possit praetexere, nisi qiu abturaverit aures suas, et occluserit oculos suos, ac prorsus noluerit intelligere, ut bene ageret. Quod sane malum obstinata quadam opinione plerisque accidit, dum respiciunt consvetudinem, multitudinem aut impiam potestatem, et per socordiam incerti futurorum, praesentem fortunam potius amplexantur : minime autem curant, ut primo diversam partem audiant, causam cognoscant, et intelligant, ut postea rectius de ipso negotio judicent, praesertim cum sciant, a Christo praedicta tot scandala humanarum traditionum, tanta signa et prodigia ambitiosorum hypocritarum, ut In errorem inducantur (si fieri possit) etiam electi. Sed impiis blasphemiis calumniantes veritatem Dei, seducunt animos simplium: et quo majorem criminationibus suis apud imperitos conalient auctoritatem, omnia sub nomine patrum et ecclesiae agunt. Quamquam ne nos quidem a sanctorum patrum institutis in ulla re dissensisse possunt arguere, si modo intelligant primos patres Apostolos, qui per evangelium Christi genuerunt nos in fide: et non posteriores apostatas, qui ab illorum doctrina atque ipsius verae ecclesiae ordinatione turpiter seducti defecerunt, et propria scientia inflati, nullo pietatis zelo, sed tantum spe lucri peregrinos cultus, ac formas ceremoniarum etiam gentibus ridendas, in ecclesiam sine verbo Dei invexerunt. Quae perversa temeritas pseudo-prophetarum usque adeo invaluit, ut nisi Deus per scripturam verbum suum sacratissimum diffudisset in orbem, actum hujusque fuisset de religione. Quod cum pro nostra mediocritate accuratium animadverteremus, et emporium Coronense in ultimis partibus ecclesiae occidentalis constitutum, assidue frequentari videamus a Graecis, Bulgaris, Moldavis et Valachis transalpinis; ac aliis orientali ecclesiae subjectis populis, qui tum multitudine altarium et simulachrorum, tum etiam ineptis quibusdam cerimoniis vehementer offenduntur, et variis disputationibus de religione pertinaciter nos oppugnant, adeo ut saepe quorundam animos a veritate seducant, et suis contentionibus ea quae compertissima sunt, apud simplices in dubium vocent: ne fides Christiana propter nostras consvetudines male audiat apud eos, qui suos qualescunque ritus sinceriores gloriantur, ac caetaris insolenter anteponunt, in quibusdam levioribus cedere coacti sumus propter conscientiam. Tametsi praeter has et alias justissimas causas, in tam praesentibus periculis temprum minime expectandos duximus quosdam nimium secure dormitantes cum fatuis virginibus, qui procul dubio frustra quaerent oleum, postquam clausa fuerit janua: sed remota omni ambitione, spretis impiorum obtrectationibus, respectu solius honoris ac timoris Dei, per gratiam ejus effecimus, ut status religionis apud nos per varias superstitiones corruptissimus, redigeretur in formam bonis ingeniis non aspernandam. Qua quidem in re diligentissime cautum est, ne quid novi sine testimonio scripturarum, aut exemplo clarissimarum urbium in ulla parte susciperetur: neve in iis, quae sunt ad salutem necessaria, et habent manifestum mandatum Dei, aliqua committeretur negligentia. Ac ne offendantur quorundam ingenia, cum ab osoribus veritatis haec omnia interpretari audiunt in deteriorem partem, visum est, palam rationem reddere ordinationis ecclesiarum nostrarum, sperantes futurum, ut et caeteri pietatis studiosi, cognita veritate, aliquam ex his capiant consolationem: cum praesertim intelligant, quod non agitur negotium de acquirendis perituris facultatibus, aut similibus curis hujus seculi: sed de salute, aut aeterna perditione animarum. Dominus excitet spiritus electorum suorum, et extrudat operarios suos in messem suam. Amen.



De Doctrina.


Quoniam praecipua pars religionis versatur circa doctrinam, dactrina autem constare debet ex verbo Dei, prima cura fuit, ut per communem ecclesiarum totius provinciae visitationem, ministrorum eruditio exploraretur: et qui ad docendum non probarentur idonei, ab ecclesiasticis officiis in posterum abstinerent: ne ipsorum ruditate et inertia populus neglectus, a vera pietate ad pristinas sordes relaberetur. Satis enim omnibus constat, quam horrenda naufragia in ecclesiam Dei sint invecta, per ejusmodi ministros, qui omnis christianae doctrinae expertes, fiducia solius ordinationis intruserunt se passim ecclesiis, in quibus praeter cauponationem nihil boni unquam exercuerunt. Prospiciant itaque posthac omnes, qui officium docendi et sacramentorum administrandorum sustinent ut bonis ac probatis autoribus, et certiore scripturarum cognitione sint instructi: nec tantum dicendo, sed etiam honeste vivendo et satiendo doceant: et cum militent Deo, non implicent se negotiis secularibus, quibus suffocatur et infrugiferum redditur verbum Dei: sed potius curent salutem publicam, ad quod munus non ignorant se esse vocatos.
Rationem docendi cuiquam praescribere, non est nostri instituti, sed illam ex bonorum autorum monumentis censemus petendam, ac observandam in concionibus, ut post textum evangeliotrum adjungatur simplex ac pura locorum interpretatio: Sic tamen, ut praeter manifestam scripturam et certissimum verbum Dei concionantes nihil admisceant de suis aut aliorum opinionibus: Nec praetermissis maximis et ad salutem necessariis mandatis Dei, populo tam imperiose inculcent, quid ipsis bene placeat, aut bonum et utile videatur, etiam si non sit ex Deo. Opiniones enim neminem salvabunt, madatum vero Dei et vita aeterna. Idcirco nullus ministrorum fretus ingenita loquacitate impraemeditatus accedat ad concionandum, et tempus inutilibus nugis consumat, ut tantum satisfaciat consvetudini, et videatur aliquid fecisse, cum nihil fructu dignum praestiterit. Decentem praeterea temperare conveniet a scurrillitate et mordacibus invectivis, quibus auditorum animivehementer alienantur, et saepe cum oratore argumentum orationis respuunt. Eam ob rem scopus concionanti propositus esse debet, ut apposite dicendo persvadeat, quod absque auditorum benevolentia non facile obtinebitur. Caetera pro se quisque diligens ac fidelis pastor hac in parte emendabit.



De Baptismate.


Quod ad sacramentum baptismatis attinet, ordinationem Wittenbergensem secuti propter astantes testes idiomate vernaculo pueros baptisamus, remotis tamen quibusdam superstitionibus ad substantiam illius sacramenti nihil pertinentibus, cum sit inventa hominum inutilia: et verba precationum sine adhibit istiusmodi rebus in fide pronunciata, tantundem efficiunt. Infantes autem, quos constat tempore necessitatis ab obstetrice legitime baptisatos, ex omnium ecclesiasticorum scriptorum sententia, constituimus minime amplius rebaptisandos, quoniam sacramentis nihil accedit neque decedit, ex qualitate personae ministrantis. Quin et Canones praecipiunt, non iterandum esse baptisma, etiam quod a laico aut pagano ministratur. Nec reiterandam baptisma, quod in fide sanctae trinitatis ab haereticis schismaticis, et facinorosis praestatur. Item rebaptismare hereticum hominum, qui haec sanctae trinitatis signa susceperit, quae christiana tradidit disciplina, omnino peccatum est: rebaptisare autem catholicum, immanumissum scelus. Quapropter neque infantes neque Valachi semel rite baptisati, sunt rebaptisandi, quemadmodum neque circumcisionem licebat iterari. Verum etiam si circa pueros baptisatos et ecclesiae praesentatos minister orationibus consvetis utatur, tamen ab exorcismo prorsus abstinere debet. Nam cum infans per baptismum in necessitate (ut jam dictum est) legitime collatum, acceperit spiritum sanctum, nullus spiritus immundus restat ab eo expellendus. In proselytis denique adultis testes alienos non requirimus: Quoniam prius rudimentis catechismi instructi, ore proprio fidem in baptismate debent confiteri. Porro cum ceremoniae consecrationis praeter varios abusus nihil conferant aquae baptismatis, nec per eas descendat in creaturam irrationalem et inanimatam virtus spiritus sancti, aquam consecratam a non consecrata nulla virtute differe cognoscamus, ubi non adhibetur in usum: sed cum juxta ordinationem Christi accedit verbum ad elementum, tunc fit sacramentum.



De Missa Privata.


Quid de missa privata sit sentiendum, clarissimorum virorum scriptis jam olim lucidissime est explicatum, quorum auctoritatas si nondum alicui satisfecit, scimus quod et nostrae propositiones parum sint profuturae: propter aliquos tamen, qui vero pietatis zelo gloriam Christi quaerunt, nihil praetermittere noluimus. Ac primum ex verbo Dei agnoscimus et confitemur, quid institutioni coenae domini indignissimum sit, ubi minister in missa privata nullis aliis participantibus, praeter desiderium suum ex consvetudine sibi soli sumit ac retinet, quod pluribus porrigi conveniebat: quemadmodum verba Christi manifeste testantur, Accipite, divite inter vos. Item bibite ex hoc omnes. Et sicut Christus minime baptisavit semet ipsum, sed ab alio baptisatus est : ita minister non sibi soli, sed alis ministrare sacramentum debet. Cum autem quaestus et sustentationis gratia in ordine vicis suae etiam cum fastidio sibi sumit, sequitur consvetudinem sine testimonio sacrae scripturae introductam, per quam irritum facit praeceptum Christi, qui hanc coenam instituit pro pluribus, maxime esurientibus et sitientibus justitiam et remissionem peccatorum. Nam qui nauscat super cibo illo, si sumpserit, judicium sibi manducat et bibit. Caeterum cum per doctrinam satanae Coenam domini finxerint esse sacrificium et opus bonum, quod applicatum pro aliis ementibus, mereatur remissionem culpae et poenae, et apud Deum omnia possit, abominabilis impietas fuit, et prophanatio testamenti Christi. In quo nihil illi praestamus, qui bonorum nostrorum non indiget, sed ab ipso summum bonum in remissionem peccatorum per fidem accipimus. Ne igitur pestis istius absurdissimae opinionis apud nos locum haberet, omnis opera est adhibita, ut missa secundum institutionem Christi in legitimam et ab Apostolis observatam formam restitueretur, ne promissionibus obliteratis, et fide sacramenti extincta, per hypocritarum opus operatum turpissimae nundinationes exercerentur. Siquidem ut nemo ex spectaculo baptismatis particeps illius fieri, aut pro aliis baptisari potest, ita neque coena ab uno comedente percepta circumstantes spectatores potest saturos reddere, sed cuilibet opus est proprio cibo etc.



De Missa Publica.


In celebratione Missae (quantum fieri potuit) secuti sumus ritum in evangelicis ecclesiis usitatum, neque ab illis temere declinandum judicavimus, ne in singulis locis extarent diversae ordinationes, sicut hactenus contigit, licet christianae concordiae vix quicunque fuerit magis contrarium. Unus enim Christus, unus spiritus, unum baptisma, unus pater omnium Deus. Et quoniam omnes de uno patre, et de uno calice participare debent, exemplo antiquitatis hoc mysterium uno die minime censemus repetendum : sed una publica Missa semel in die ecclesiae quamvis numerosae sufficiat. Quodsi diversitas lingvarum obstiterit (quoniam proprio cujusque nationis idiomate verba Christi sunt proferenda) nihil prohibet pro numero lingvarum aut distantia locorum singulas missas celebrari. Sin autem defuerint communicantes nullam missam privatam ullo modo permittimus celebrandam, propter horrendos abusus, quos per suos ministros callide nobis obtrusit satanas, de quibus in aliorum scriptis copiosissime est tractatum. Caeterum in Missa peragenda (praeter impium Canonem et superstitiosas quasdam gesticulationes) consvetis cantionibus de tempore utimur, neque in ipsis quae primitiva servavit ecclesia quicquam mutamus nisi quod post Epistolam interdum adhibemus: cantiones germanicas, interdum vero alias consvetas, si non repugnent scripturae. Loco Epistolae aut Evangelii integrum caput Novi Testamenti ad populum legitur: deinde Symbolum fidei canitur lingva nostra, quandoque etiam latina. Post Praefationem cum suo cantico, praemissa brevi commemoratione mortis domini et oratione dominica, minister versus ad populum verba testamenti e scripto lingva vernacula super particnlas [sic!] panis juxta numerum participantium praeparatas, mox etiam super calicem et vinum clarissima voce pronunciat. Nam pridie illius diei, qua coena domini peragenda est, aut eo ipso die, communicaturi sese ministro indicant, ut pro numero illorum sciat adhibere panem et vinum. Post consecrationem chorus incipit, Jesus Christus nostra salus, et similes cantiones vulgares, quas eousque continuat, donec omnes participantes fuerint per ministros expediti, quorum unus stans in dextra parte altaris, corpus porrigit, alter in sinistra ex ordine ministrat sangvinem (licet paucioribus ad communicationem accedentibus etiam unus minister sufficiat). Haec omnia cum gratiarum actione et benedictione populi finiuntur.



De reliquis Ceremoniis.


Ubi vero tempore consveto defuerint communicantes, nullum officium missae peragitur, sed loco illius primum canitur psalmus germanicus : hinc post collectam additur aliqua pia sequentia ut Tractus, cum lectione unius capitis ex novo testamento, ac Symbolo fidei et oratione dominica : postquam continuantur pro diversis necessitatibus suffragia, explosis tamen semper et ubique creaturarum invocationibus, quibus beneficium Christi non mediocriter est obscuratnm [sic!]. Unus enim Deus, unus mediator Dei et hominum, homo Christus Jesus, qui dedit semetipsum precium redemptionis pro omnibus. In caeteris autem officiis hoc modo est ordinatum, ut cum videamus multiplicationem psalmorum ac aliarum eantionum matutinarum ab ignavis ministris cum summo fastidio instructuose deblaterari : nec arces, in quibus per provinciam templa sunt constituta, hisce periculosis temporibus et vicinitate variorum inimicorum tutum sit in tenebris reserare, officium matutinum translatum est in tempus aurorae, in quo post vernaculas actiones et litanias, post ordinatos matutinos psalmos, lectiones et responsoria canitur Symbolum Athanasii ac deinde germanicum canticum : Te Deum laudamus : mox etiam : veni sancte spiritus, cui succedit publica concio. Prandio peracto iterum habetur concio in diebus festis, antecedente et subsequente aliqua cantione vulgari. Caeteris vero diebus per septimanam ante auroram praemissa cantiuncula fit concio familiaris pro institutione juventutis quae clauditur cantione alicujus psalmi vel decem praeceptorum. His finitis duo vel tres psalmi per ordinem psalterii quotidie decantantur, quos sequitur Responsorium de tempore cum collecta etc. Post haec publice praelegitur caput veteris testamenti cum succincta interpretatione, in cujuc fine rursus canitur a populo psalmus aliquis germanicus. In vespertinis precibus nihil penitus est immutatum, praeterquam quod quintus psalmus ad aedificationem ecclesiae canitur lingva vulgari. Peractis omnibus, puellulae scholasticae aut aliquas cantiunculas in templo decantant, aut quaestiones de praecipuis partibus catechismi mutuo proponunt, et ad instructionem auditorum explicant. Interdum etiam aliquis ministrorum rudimenta catechismi juventuti pronunciat. Qualiter autem caeteri ritus juxta vices temporum anni nobis observentur, e scriptis aliorum cuilibet licebit apertius cognoscere.



De Cura Aegrotorum.


Auditores in concionibus sedulo sunt per ministros admonendi, ut sani frequentius accedant ad participationem mensae domini, nec ut alias, semper exspectent finem Quadragesimae, in quo tantum satisfaciant consvetudini, concurrent: quod satis arguit eos non dijudicare corpus domini. Quod si alcui permissa Dei supervenerit justa necessitas, etiam seperatim in aedibus privatis porrigi debet testamentum Christi, quia necessitas non habet legem. Cum autem certum sit dignitatem sacramentorum obscurari, ubi leviores ceremoniae eadem obseruationis necessitate proponantur, quae utique nec facientes juvant, neque omittentibus nocent: statutum est, ut minister sine lucernis, strepitu cymbali et habitu imperitos ad idololatriam provocante, comitantibus iis, qui vocaverunt, cum pane et calice se conferat ad aedes aegroti, ibique post consvetam consolationem more legitimo verba consecrationis super panem et vinum palam pronunciet, et aegroto utrumque ministret: nec inanem monstrationem panis, infirmo credat profuturam, ubi res ipsa desideratur. Hujusmodi forma consecrationis etiam utimur, cum unus aut alter ex justa causa communi participationi interesse non possunt; saltem observetur, ut pro numero participantium vinum fundatur in calicem, etc. Si quid obstiterit, quo minus aegrotus sacramentum percipere possit, a consecratione quidem absinendum, verbo autem Dei consolandus est et confortandus in fide. Nolumus insuper, ut minister praetermissis verbis testamenti amplius utatur particulis jam [sic!] olim in angulum contra constitutionem Christi repositis. Nam sicut in sacramentis nullus effectus sequitur, ubi desunt verba, ita verba nihil efficiunt, quoties res ipsa non existit in usu. Proinde non videbatur tolerandam, ut ex superstitione majorum ejusmodi particulae, post inutilem consecrationem, ad impietatem et scandalum uspiam reponerentur, et illis aliquis cultus exliberetur. Siquidem Christus dixit : accipite, edite etc. et non dixit : seponite, occludite ac deambulatum circumferte. Scimus autem quod verba testamenti simul et baptimatis ac absolutionis quandocunque et ubicunque debite pronunciata plenissimam vim habent, cum usus legitimus accedit.



De Absolutione.


Potestatem clavium a Christo christianis relictam, ex evangelica veritate nemini est obscurum, sed quod illa ad paucos, et eos plerumque indoctissimos fuit contracta, varios errores in ecclesia peperit, dum confessores isti nonnunquam participantes cum furibus et praedonibus per absolutionem indiscriminatim se remiterre jactaverunt debita quorumvis debitoribus, quod non est verisimile : Quoniam peccatum non remittitur, nisi restituatur ablatum, nec injuria remitti potest ab alio, quam illam passus est : quemadmodum Christus praecepit. Reconciliare fratri tuo, qui habet aliquid adversum te : quo placato, nihil opus est ulteriore absolutione ab eodem crimine : Nam si duo consenserint super terram, de omni re quamcunque [sic!] petierint, fiet illis a patre, qui est in coelis. At si quis contra Deum deliquerit, et confitetur adversum se injustitiam suam domino, et si plenissime remissae sunt iniquitates peccatorum illius, haud incongruum erit, conscientia gravatum quovis tempore aut loco sacris consolationibus sublevari, quod profecto ab insulsis et scripturarum ignaris fieri non potest, quamvis isti vehementius urgeant hoc genus privatae confessionis, quam ullum gravissimum praeceptum Dei. Verum cum nulli hominum licitum sit, aliquid tanquam ad salutem necessarium in ecclesia statuere extra verbum Dei, et probatissimorum scriptorum testimonio constat, confessionem auricularem non esse ex Deo, sed ex hominibus, aequius cum illa fuerat agendum, nec necessario semper alliganda communicationi, ubi promiscue plurimi simul confluentes, sine ulla instructione praecipitanter absolvuntur. Caeterum cum ibi de sua fide explorari, et in doctrina christiana institui debeant imperiti, ministrorum erit, errantes docere, respondere sciscitantibus, ac rudiores examinare; quoniam docentem loqui oportet, discipulum vero auscultare: quid in hac parte praepostere semper fuit inversum. Visum est igitur, ut ministri in scripturis non exercitati, nec ad praedicandum idonei, nunquam posthac ad confessionem audiendam admittantur, praesertim quod in confessore non inferior cognitio scripturarum requiritur, quam in concionatore: concionatur enim argumentum totum ac diligenter meditatum simpliciter proponit: confessorem autem varias et inauditas difficultates ex improviso propositas, infinitis rationibus ac testimoniis oportet dissolvere. Quod plerique parum advertentes, levissimum consolandarum conscientiarum officium putaverunt, et ad ineptistimos quosque ac prophanisimos ministros rejecerunt. Unde praeter graves discordias tam pestifera zizania seminata, tot scandala sunt exorta, ut lingvis hominum enumerari vix queant.



De Excommunicatione.


Quando quidem autoritate clavium insolentius abusi sunt quidam pastores ecclesiarum, dum nonnunquam excludendos inconsiderate admiserunt, et ex causis levissimis ac sine pudore vix recensendis a communione prohibuerunt pauperes et innoxios: consultius visum est, ut in posterum nullus a communione arceatur nisi ex causis a divo Paulo 1 Cor. 5 et alibi enumeratis: ita tamen, ut huic spirituali poenae nulla poena civilis per ecclesiae ministros admisceatur. Nec vero solius pastoris arbitrio, sed potius ecclesiae suffragiis excommunicari quis debet, juxta ordinem a Christo nobis traditum Math. 18 ut, si frater qui crimen admisit, primo privatim, secundo adhibitis testibus, postremo etiam coram ecclesia admonitus resipiscere neglexerit, per publicum ecclesiae ministrum consensu multitudinis proclametur excommunicatus, et devitetur a caeteris tanquam ethnicus et publicanus, donec redierit ad meliorem frugem, et coram ecclesia rursus fuerit absolutus publice. Porro qui spiritum Dei non habent, et praeceptis ejus propria tyrannide contumaciter adversantur, nunquam possunt autoritate solius vocationis quemlibet ligare vel solvere. Qui enim justificat impium, et qui condemnat innocentem, abominatio Dei sunt ambo. Pro. 17. Cavendum igitur, ac circumspectius hac in parte agendum, quo per frugalitatem vel errorem semel aut iterum lapsi, insuper et obstinatius in peccatis perseverantes, antequam rite sint admoniti, nequaque excommunicentur, ut neque praecipitanter et invidiose per excommunicationem quaeramus vindictam, et incaute maledicamusbenedictis, ac nobis ipsis cumulemus maledictionem. Nec etiam cuivis cito manus imponamus, ut posthabitis fratribus laesis ac nondum reconciliatis, remittamus debita debitoribus alienis, atque communicemus peccatis illorum in nostram perditionem.



De Vocatione.


Postquam ecclesiastica coepta est ordinatio reformari, proscipiendum curavimus, ut in futurum ubique serventur idonei ministri, sine quorum opera religionis administratio constare non potest. Quisquis igitur moribus et eruditione primum non fuerit probatus, nec post probationem ex justis causis legitime vocatus, nunquam posthac ex nostratibus ordinetur, neque ad consvetum ministerium ecclesiae suscipiatur. Nam juxta sententiam Pauli, Diaconi primum probentur, postea ministrent. Itaque nullus amplius proprio impulsu cursitet ad ambiendam ordinationem, et ineptissimus rediens obtrudat se ecclesiis, et glorietur vocatum. Nam ejusmodi inutiles et scandalosos ministros, qui abutuntur nomine vocationis ad destruendum potius quam ad aedificandum, penitus rejicimus [sic!]. Contumaces vero, et obtrectatores evangelicae veritatis, qui similes argentario illo Ephesio curam sustentationis non religionis gerunt, et propter quaestum factiosas seditiones contra manifestam doctrinam Christi movent, Quique [sic!] missam privatam pro pecunia ubique locorum celebrare non verentur, neque suscipiantur ad ecclesiasticum ministerium, neque suscepti retineantur. Satius est enim, paucorum ventres negligere, quam multorum animas a veritate seduci. Qui vero suis officiis recte funguntur, illis a suis parochis constitutum erit certum ac justum stipendium cum habitationibus ad necessitatem eorum non minus commodis, quam antehac habuerunt. Nec erit conveniens, ut parochi ministros ecclesiae utiles privata voluntate propter vanissimas causas a vocatione repellant, et instar stabulariorum quotannis mutent. Imo ne ipsi quidem pastores post confirmationem, qua se priori vocationi obstrinxerunt, aliam praebendam supra aliam sibi cumulent, cum non modo pluribus officiis soli sufficere non possint, verum etiam evidens argumentum prebeant avariciae radicis omnium malorum, quae a cognitione veritatis longissime abducit, nec habet partem in regno Dei.



De officiis Ministrorum.


Quod autem officium illorum futurum sit, ex observatione ceremoniarum cujuslibet ecclesiae facile constabit. Hac tamen deinceps commune erit omnibus ubicunque in provincia constitutis, ut parochus ipse singulis diebus festis concionetur et attendat ac sciat, quid et quomodo caeteris diebus, etiam ipso absente in templo geratur. Non enim esse potest pastoris excusatio, si lupus oves comedit, et pastor nescit. Minister vero per septimanam in officio aurorae post consvetas vulgares cantiones lectionem unius Capituli secundum ordinem novi testamenti populo publice praelegat, et insigniores locos illius textus ad utilitatem auditorum interpretetur : nec quisque excuset voluntariam cessationem paucitate auditorum. Catechismus insuper quatuor temporibus anni, loco praedicti capitis juventuti breviter declaretur, una quidem et eadem formula, ne frequens mutatio verborum et interpretationis pueros ab ediscendo remoretur. In summo autem officio, ubi nulli praesto sunt communicantes, ministri cum scholasticis psalmos aliquot latinos exercendae juventutis gratia decantabunt, quibus accedent consveta suffragia pro regibus, concordia ecclesiae et pro pace. Caeterum cum per hanc ordinationem satis videatur remissum, ut in tanta penuria eruditorum parochi pro pluribus unicum in pagis sustentent ministrum : ne quis calumnietur nos tantum gravamina abjecisse, placuit ut in oppidis et majoribus pagis ex pristino jure duo officia quotidie peragantur. Quod si quis parochorum officium suum praestare noluerit, aut non potuerit, loco suo alterum ministrum conducat. Sin autem idoneos ministros quaerere neglexerit, oblatosve repudiaverit, aut invenire, seu per tenuitatem proventuum servare non poterit, totum onus ecclesiasticae functionis recidet in ipsum. Neque enim religioni consentaneum videtur, ut congregationes fidelium quovis modo debita fraudentur institutione.



De Scholis.


Quemadmodum in hortorum cultu requiritur assidua plantatio arbuscularum, ut antiquis deficientibus subinde in locum succedant recentiores, sic ad conservationem religionis majores nostri inprimis necessarium judicaverunt institutionem juventutis, quae ad communem rerumpublicarum utilitatem educata, ecclesiae ministeriis rite praeesse possit. Ideoque publicis impensis scholas passim constituerunt, quae hactenus injuria turbulentissimorum temporum, et negligentia inimicorum pietatis desolatae pene conciderunt. Ne itaque id malum apud nos latius serperet, quatenus fieri potuit, diligenter provisum est studiosae juventuti, ut in civitate praeter caeteros a majoribus aut nunc primum ordinatos praeceptores, qui publicis stipendiis contenti : omne genus disciplinarum gratis docent, serventur et alii lectores idonei, qui studia pietatis et liberales artes in utraque lingva continuo profiteantur. Ad cujus rei feliciorem successum nunc quoque postquam multiplicatus est numerus studiosorum, monasterium unum transmutatum est in publicum lectorium et scholam parvulorum. His accedit, quod in omnibus locis provinciae ludiliterarii structura, rectoribus et stipendiis in debitam formam sunt restituti. Quod exemplum utinam et alii quam plurimi perpenderent, et in tempore imitandum curarent, ne patria nostra inter medios hostes gratia Dei non incultissima, per injuriam magistratuum, ad quos hoc officium pertinet, brevi degeneret in impiam barbariem. Quod ne aliquando contingat, omnibus modis succurendum fuit : ac ne quicquam adminiculorum religioni conservandae deesset, etiam costructa est pro necessitate studiosorum publica bibliotheca, omnigenis bonis autoribus, theologis, medicis, jureconsultis ac caeteris politioribus pro nostra mediocritate referta.



De Pauperibus.


Cum ex Deuteronomio constet, non defuturos pauperes de medio terrae, quorum inopiam nostra benedictione sublevandam Deus praecepit. Et Propheta beatum appellat eum, qui intelligit super egenum et pauperem etc. Insuper et Christus in evangelio toties inculcat misericordiam, per quam adeo firmiter se nobis obstrinxit, ut talem sine dubio ipsum simus experturi, quales nos gesserimus erga pauperes, quos suo loco nobis in terris reliquit. Quidquid enim boni his fecerimus, ille sibi acceptum vindicat et gloriatur, et centuplum se repensurum promittit in tempore hoc, et in seculo venturo vitam aeternam. Alienum a professione nostra visum est, ut juxta consvetudinem patrum, homines morbo, senio aut paupertate confecti, in frigore, pluvia, et aestu bivia prostrati, et stipem cum gemitu emendicare capientes, inhumaniter negligerentur. Sed illis ultra consvetam aliorum pauperum in tribus hospitalibus sustentiationem, publice prospectum est in civitate, ut omnes habeant tolerabilem victum. Ad quod pietatis opus exequendum, electi sunt duo providi et constantes viri e senatu, ac duo ex centumviris, qui singulis septimanis secundum facultates proventuum nostratibus pauperibus necessaria distribuunt. Caeterum cum privatorum largitiones in tanta rerum penuria non sufficiant, ad eam dispensationem translatum est, quidquid inutiliter in res non necessarias prius est erogatum. Ac si verum fateri volumus, commodius esset omnibus rebus publicis ut proventus inutilium fraternitatum, et impiarum fundatorum, nonnullas etiam vacuorum monasteriorum possessiones, cum impensis opificum ad meridianas caecorum lucernas inaniter profusis, aut si quid uspiam extat simile, ad ejusmodi sustentationem pauperum converterent : quoniam foeneratur Deo, qui miseretur pauperis et retributionem ejus compensabit ei. Pro 19.



De Pupillis.


Post provisionem pauperum, proxima cura debet pupillis, quos Deus in pluribus locis veteris testamenti diligentissime commendat magistratibus, et sese illorum judicem ac protectorem policetur futurum. Cum autem compertum sit, in bonis pupillorum varias iniquitates saepenumero committi, secundum aeqissimam formam juris illis duximus succurrendum, ne quis pius tutelae administrator inscius ejusmodi justitiae, gravius impingat, et concitet in se furorem Dei vindicis pupillorum. Quamobrem constitutum est, ut integra haereditas pupillorum per ordinatos e senatu viros diligenter conscripta et obsignata in praetorio conservetur et pupillis ex ea de honesta educatione subveniatur. At si quis extra hanc ordinationem testamento scriptus sit tutor, absque autoritate senatus nullo modo tutelam administret, nec bona pupillorum, nisi prius per magistratum conscripta, in potestatem accipere audeat. Cum autem tutoris praecipuum officium sit ne indefensum pupillum relinquat, minime videtur defendi, cum non fit nominee illius, quod quilibet paterfamilias idoneus in rebus propriis faceret. De omnibus ergo, qnae [sic!] tutor fecit, cum facere non deberet: item de his, quae non fecit, praestabit dolum et culpam, et quantam in suis rebus diligentiam. Quod si pupillus aetate, metu, vel calliditate tutoris circumscriptus, inciderit in captionem, causa cognita a judice in integrum restituatur. Nam cum pupillus ex nullo contractu sine tutoris autoritate obligari possit (quoniam juxta regulam juris Pupillus nec velle, nec nolle in ea aetate creditur) nulla aequitatis ratio permittit, ut in rem suam tutor autoritatem accommodet, quo cum alterius detrimento et injuria locupletior. Nec vero recte faciunt, qui pupillis bonae indolis impensas ad institutionem et necessaria studia praetextu fidelioris dispensationis denegant, et fingunt, sese illis integras conservaturaos opes ad tempus, quo illis minus indigebunt. Verum utcunque ista contingant, officio tutoris incumbit, rationes actus sui pupillo praesentibus ordinatis magistratibus reddere, quorum justam sententiam absque voluntate pupillorum per verecundiam aut timorem extorta, ratam habere decernimus. Nec permittendum tutori, tantum in rationibus reputare, quantum impedit, si plus quam opus fuit, inutiliter impenderit: sed ut solum id recuperet, quod praestare debuit. Quod si qua justa causa suspectus tutor fuerit, debet per magistratum a tutela removeri, et tutela aliis bonae fidei viris commendari.



De Libertate Christiana.


Postremo qualis sit ratio Christianae libertatis, ex multorum testimoniis potest esse ignotum iis, qui veritatem diligunt. Quod tamen nonnulli calumniantur nos ligentius egisse in iis, quae non modo sunt libera, verum etiam a Deo ipso instituta, sciant post hac et persvasum habeant, quod ab eclessia catholica et orthodoxa fide, atque ipsa evangelicae veritatis doctrina in nullam partem declinavimus. Nam quod de matrimonio sacerdotum inaniter objiciunt, et criminantur, cum etiam ipsorum sententia matrimonium numeretur inter sacramenta. Sacramentum non potest esse aliquid malum, igitur iis, qui continere non possunt, potius erat praecipiendum quam prohibendum! Praecipue quod Apostolus 1. Timoth. 4. vocat doctrinas daemoniorum, quae prohibent contrahere matrimonium, et jubent abstinere a cibis, quos Deus creavit ad sumendum cum gratiarum actione fidelibus, et iis, qui cognoverunt veritatem. Quoniam quidquid creavit Deus bonum est, et nihil rejiciendum, si cum gratiarum actione sumatur etc. Dies festos propter multiplices abusus in angustum contraximus, observatis tamen omnibus iis, qui in ecclesia generali ob historias in scris literis comprehensas sunt recepti. Proinde nemo nos ulterius judicet, in cibo et potu aut in parte diei festi etc : quae sunt umbra rerum futurarum et observationes judaicae : Quoniam juxta praeceptum divi Pauli in libertate, qua Christus nos liberavit, stabimus, et minime iterum jugo servitutis subjiciemur, neque curabimus invidos hypocritas, qui claudunt regnum coelorum coram hominibus, ipsi non ingredientur, et ingredi cupientes prohibent. Satis hactenus propter infirmos, vel potius incredulos et obstinatos a nobis est [e]unctatum. Quodsi nunc tandem fideliter admoniti in incredulitate sua jacere perseveraverint, abstinatam infirmitatem ipsorum haud ultra duximus exspectandam ; Sed omnem plantationem, quam non plantavit pater coelestis, eradicabimus, sicut eradicata est in aliis piis ecclesiis, a quibus deflectere non est necessarium : quoniam certum est, nullam humanam constitutionem obligare quemquam sub poena aeterna damnationis Furor enim et indignatio adversus omnem animam ordinationi divinae contradicentem.
Hortamur itaque omnes, in quorum manus haec scripta inciderint et obtestamur per adventum domini nostri Jesu Christi, et salutem animarum suarum, ut neglectis impiorum obtrectationibus causam nostrae religionis diligentius perpendant atque examinent. Timeant Deum, et dent illi honorem, quoniam adest hora judicii ejus, quo perfidos adversarios praeceptorum suorum et sacrilegos murmuratores, cupidos redire ad ollas carnium Aegypti, exterminabit et computrescere faciet in deserto, et excitabit sibi novum populum, quem gloriosissime introducet in requiem suam, eo quod crediderunt verbis ejus, et in viis ejus manserunt, nec iverunt post inventiones hominum, sicut patres eorum, qui obduraverunt corda sua et causam suam pertinaciter justificaverunt contra altissimum, ac Deo novos cultus contra praeceptum ejus aussi sunt violenter obtrudere, quos ille non respicit neque curat, qui se dixit frustra coli doctrinis ac mandatis hominum. At si quis sermonem Christi servaverit, mortem non videbit in aeternum. Qui autem ex Deo est, verba Dei audit. Oves Christi vocem ejus audiunt et illum sequuntur: alienos autem non sequuntur, sed effugiunt ab eis, quia non noverunt vocem alienorum, qui a semetipsis loquentes, nihil aliud quam provectum et gloriam propriam querunt. Caveant itaque omnes ab ejusmodi pseudo prophetis, et videant, ne voluntaria socordia caeci a caecis ducibus per viam latam et spatiosam pertrahantur in foveam, unde nulla erit redemptio. Neque enim excusatio ignorantiae restabit servo, qui nesciverit voluntatem domini sui, multo minus ei, qui scire noluerit, aut facere contumaciter recusavit. Nos praesentibus scriptis palam testamur, quod aliorum gratia isto negotio nihil posthabimus. Et licet quaedam leviora quam conveniebat, hic videantur inserta, quedam etiam brevius et imperfectius explicata, si tamen quisquiam caeteras religionis eras acceremoniarum quisquilias in ecclesiis reformatis jam olim abrogatas plenius cognoscere voluerit (quando quidem ecclesiasticam ordinationem Wittenbergensium potissimum secuti sumus) ex doctissimis illorum scriptis rationem omnium intelliget. Si quis quaerere ac respicere neglexerit sangvis ejus sit super eum.


Quellen & Literatur

· Joseph Dück,  Geschichte des Kronstädter Gymnasiums.  Eine Festgabe zur dritten Säcularfeier
  desselben, Kronstadt 1845.